Hình Thức Kinh Tế Đầu Tiên Của Xã Hội Loài Người Là Gì? [2025] Hái Lượm, Săn Bắt

(mở bài)
Tìm hiểu về hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người không chỉ là khám phá lịch sử, mà còn là chìa khóa để hiểu sâu hơn về sự phát triển của xã hội hiện đại. Bài viết thuộc chuyên mục Hỏi Đáp này sẽ đưa bạn ngược dòng thời gian, khám phá cội nguồn kinh tế sơ khai nhất của nhân loại. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích các đặc điểm của kinh tế nguyên thủy, làm rõ vai trò của săn bắt và hái lượm trong đời sống con người thuở ban đầu, đồng thời so sánh nền kinh tế tự cung tự cấp này với các hình thái kinh tế phát triển hơn. Cuối cùng, bài viết sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về những yếu tố tác động đến sự chuyển đổi từ hình thức kinh tế sơ khai nhất sang các giai đoạn phát triển tiếp theo của lịch sử kinh tế loài người.

Hình thái kinh tế xã hội và sự hình thành các hình thức kinh tế

Hình thái kinh tế xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử, dùng để chỉ một kiểu tổ chức xã hội nhất định, với một trình độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất và một kiểu quan hệ sản xuất tương ứng; nó là một phạm trù rộng lớn bao trùm lên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Sự phát triển của xã hội loài người là một quá trình thay thế tuần tự các hình thái kinh tế xã hội từ thấp đến cao. Quá trình này diễn ra một cách khách quan, tuân theo những quy luật nhất định, trong đó quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất đóng vai trò quyết định.

Sự hình thành các hình thức kinh tế gắn liền với sự phát triển của hình thái kinh tế xã hội. Mỗi hình thái kinh tế xã hội có một hình thức kinh tế đặc trưng, phản ánh trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất của xã hội đó. Ví dụ, hình thái kinh tế xã hội cộng sản nguyên thủy tương ứng với hình thức kinh tế nguyên thủy, hình thái kinh tế xã hội chiếm hữu nô lệ tương ứng với hình thức kinh tế chiếm hữu nô lệ, và cứ thế tiếp diễn qua các giai đoạn lịch sử.

Các hình thức kinh tế không tồn tại độc lập mà có mối quan hệ biện chứng với nhau. Sự phát triển của lực lượng sản xuất dẫn đến sự thay đổi trong quan hệ sản xuất, từ đó làm xuất hiện các hình thức kinh tế mới, tiến bộ hơn. Sự chuyển đổi từ hình thức kinh tế này sang hình thức kinh tế khác là một quá trình lịch sử lâu dài và phức tạp, chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố kinh tế, chính trị, xã hội và văn hóa. Nghiên cứu về hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người – kinh tế nguyên thủy – là cơ sở để hiểu rõ hơn quá trình phát triển của các hình thức kinh tế tiếp theo, từ đó giúp chúng ta nhận thức sâu sắc hơn về quy luật vận động và phát triển của xã hội loài người.

Xã hội nguyên thủy tan rã, nhường chỗ cho hình thái nào? Khám phá thêm tại: Sự thay thế xã hội nguyên thủy.

Hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người: Nguyên thủy và tự cung tự cấp

Hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người chính là nền kinh tế nguyên thủy và tự cung tự cấp, một giai đoạn lịch sử đánh dấu sự khởi đầu của quá trình sản xuất và phân phối của cải trong xã hội. Đây là một hệ thống kinh tế sơ khai, dựa trên những hoạt động đơn giản như săn bắt, hái lượm và trồng trọt thô sơ, hoàn toàn khác biệt so với các hình thức kinh tế phức tạp sau này. Nền kinh tế này tồn tại trong một thời gian dài, định hình nên những đặc điểm cơ bản của xã hội loài người buổi ban đầu.

Trong giai đoạn này, tự cung tự cấp là phương thức sản xuất chủ yếu. Mỗi cộng đồng, hay thị tộc, bộ lạc, tự sản xuất ra những vật phẩm cần thiết cho cuộc sống của mình, từ thức ăn, quần áo đến công cụ lao động. Hoạt động trao đổi hàng hóa giữa các cộng đồng diễn ra rất hạn chế, chủ yếu là trao đổi trực tiếp (vật đổi vật) và mang tính ngẫu nhiên. Mục tiêu của sản xuất không phải là tạo ra thặng dư để tích lũy hay trao đổi, mà chỉ đơn giản là đáp ứng nhu cầu sinh tồn hàng ngày của các thành viên trong cộng đồng.

Nền kinh tế nguyên thủy được xây dựng trên cơ sở trình độ phát triển thấp kém của lực lượng sản xuất. Công cụ lao động thô sơ, chủ yếu bằng đá, gỗ, xương, sừng. Con người phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên, khai thác những gì có sẵn mà chưa có khả năng cải tạo hay làm chủ tự nhiên. Do đó, năng suất lao động rất thấp, sản phẩm làm ra chỉ vừa đủ để duy trì sự sống, không có của cải dư thừa để tích lũy. Sự phụ thuộc vào tự nhiên này cũng khiến cho đời sống của con người bấp bênh, luôn phải đối mặt với nguy cơ thiếu đói, bệnh tật và thiên tai.

Cơ sở vật chất kỹ thuật của hình thức kinh tế nguyên thủy

Cơ sở vật chất kỹ thuật của hình thức kinh tế nguyên thủy vô cùng đơn giản và thô sơ, phản ánh trình độ phát triển thấp kém của lực lượng sản xuất trong xã hội loài người thời kỳ đầu. Nền tảng của hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người này dựa trên những công cụ lao động thô sơ, chủ yếu là những vật liệu có sẵn trong tự nhiên.

Công cụ lao động thời kỳ này chủ yếu được chế tác từ đá, gỗ, xương, và sừng động vật. Ban đầu, người nguyên thủy sử dụng đá tự nhiên, sau đó dần biết ghè đẽo để tạo ra các công cụ đơn giản như rìu đá, dao đá, và mũi tên đá. Rìu đá dùng để chặt cây, đào củ, còn dao đá và mũi tên đá phục vụ cho săn bắt. Bên cạnh đó, gậy gộc, cành cây cũng được sử dụng làm công cụ hỗ trợ trong quá trình kiếm sống. Sự phát triển của kỹ thuật chế tác đá đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc cải thiện năng suất lao động, dù vẫn còn rất hạn chế so với các giai đoạn sau.

Hoạt động kinh tế chủ yếu dựa vào săn bắt và hái lượm, nên công cụ phục vụ cho hai hoạt động này chiếm vai trò quan trọng. Bẫy thú đơn giản được tạo ra từ các vật liệu tự nhiên như hố, cành cây, dây leo. Hái lượm sử dụng các công cụ thô sơ như gậy đào, giỏ đựng làm từ tre, nứa. Chế tạo và sử dụng lửa cũng là một thành tựu lớn của người nguyên thủy, giúp cải thiện đời sống vật chất, chế biến thức ăn, và bảo vệ khỏi thú dữ.

Nhìn chung, cơ sở vật chất kỹ thuật của nền kinh tế nguyên thủy vô cùng lạc hậu, phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên. Điều này dẫn đến năng suất lao động thấp, cuộc sống bấp bênh và luôn phải đối mặt với những thách thức từ môi trường.

Cơ sở vật chất thô sơ nào đã định hình cuộc sống của người nguyên thủy? Tìm hiểu thêm tại: Cơ sở vật chất kỹ thuật thời kỳ đầu.

Tổ chức xã hội và quan hệ sản xuất trong hình thái kinh tế nguyên thủy

Tổ chức xã hội và quan hệ sản xuất trong hình thái kinh tế nguyên thủy, hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người, mang những đặc trưng riêng biệt, phản ánh trình độ phát triển kinh tế hết sức sơ khai. Các mối quan hệ này được xây dựng trên nền tảng cộng đồng và sự hợp tác, đảm bảo sự tồn tại và phát triển của xã hội trong điều kiện tự nhiên khắc nghiệt.

Trong xã hội nguyên thủy, chế độ công hữu về tư liệu sản xuất là yếu tố then chốt. Đất đai, rừng, nguồn nước và các công cụ lao động thô sơ như rìu đá, cung tên… đều thuộc sở hữu chung của cả thị tộc, bộ lạc. Không có sự phân chia tài sản cá nhân, mọi thành viên đều có quyền bình đẳng trong việc sử dụng và khai thác các nguồn lực này. Điều này xuất phát từ năng lực sản xuất yếu kém, đòi hỏi sự chung sức đồng lòng của cả cộng đồng để có thể tồn tại.

Bên cạnh đó, quan hệ hợp tác và giúp đỡ lẫn nhau trong lao động là một đặc điểm nổi bật khác. Hoạt động săn bắt, hái lượm đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng, sự chia sẻ kinh nghiệm và kỹ năng giữa các thành viên. Mọi người cùng nhau làm việc, chia sẻ thành quả một cách bình đẳng, không có sự phân biệt giai cấp hay địa vị xã hội. Tính cộng đồng được đề cao, gắn kết các thành viên lại với nhau, tạo nên sức mạnh tập thể để đối phó với những thách thức từ thiên nhiên. Sự tương trợ này không chỉ giới hạn trong phạm vi thị tộc, bộ lạc mà còn mở rộng ra các nhóm người láng giềng, thể hiện tinh thần đoàn kết và tương thân tương ái.

Ưu điểm và nhược điểm của hình thức kinh tế nguyên thủy

Hình thức kinh tế nguyên thủy, hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người, mang những đặc điểm riêng biệt, vừa có những ưu điểm nổi bật về tính cộng đồng, vừa tồn tại những nhược điểm về năng suất lao động. Việc đánh giá khách quan những mặt này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá trình phát triển kinh tế – xã hội của loài người.

Một trong những ưu điểm lớn nhất của hình thức kinh tế nguyên thủy là tính cộng đồng và bình đẳng. Do chế độ công hữu về tư liệu sản xuất, mọi thành viên trong thị tộc, bộ lạc đều có quyền lợi ngang nhau trong việc sử dụng nguồn lực và hưởng thụ thành quả lao động. Quan hệ hợp tác, giúp đỡ lẫn nhau là yếu tố then chốt để tồn tại và phát triển trong điều kiện tự nhiên khắc nghiệt. Ví dụ, việc săn bắt thú lớn đòi hỏi sự phối hợp của cả cộng đồng, và thành quả thu được chia đều cho mọi người, đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau.

Tuy nhiên, hình thức kinh tế nguyên thủy cũng bộc lộ những nhược điểm không thể phủ nhận, đặc biệt là năng suất lao động thấp và sự hạn chế trong phát triển. Công cụ lao động thô sơ, kỹ thuật sản xuất lạc hậu khiến cho con người phải dành phần lớn thời gian để kiếm sống, ít có cơ hội để tích lũy và cải tiến. Theo nghiên cứu của các nhà khảo cổ học, trung bình một người trong xã hội nguyên thủy phải làm việc 12-16 giờ mỗi ngày chỉ để đảm bảo đủ thức ăn. Ngoài ra, sự phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên cũng khiến cho đời sống của con người luôn bấp bênh, dễ bị tổn thương trước những biến động của môi trường. Ví dụ, một đợt hạn hán kéo dài có thể gây ra nạn đói trên diện rộng, đe dọa sự sống còn của cả cộng đồng.

Sự hạn chế trong phát triển của hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người còn thể hiện ở chỗ nó kìm hãm sự sáng tạo và đổi mới. Do mọi người đều phải tập trung vào việc kiếm sống, ít có thời gian và nguồn lực để nghiên cứu, thử nghiệm những phương pháp sản xuất mới. Điều này dẫn đến tình trạng trì trệ, chậm tiến trong một thời gian dài. Chính những nhược điểm này đã thúc đẩy sự chuyển đổi từ hình thức kinh tế nguyên thủy sang các hình thức kinh tế khác, với năng suất lao động cao hơn và khả năng thích ứng tốt hơn với môi trường.

Sự chuyển đổi từ hình thức kinh tế nguyên thủy sang các hình thức kinh tế khác

Hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người, nền kinh tế nguyên thủy, không phải là một trạng thái tĩnh tại, mà trải qua quá trình chuyển đổi tất yếu sang các hình thức kinh tế khác tiến bộ hơn. Quá trình này là kết quả của sự tác động qua lại giữa nhiều yếu tố, từ sự phát triển của lực lượng sản xuất đến những biến đổi trong quan hệ sản xuất và tổ chức xã hội. Vậy, những động lực nào thúc đẩy sự thay đổi này, và quá trình chuyển đổi diễn ra như thế nào?

Các yếu tố thúc đẩy sự chuyển đổi

Sự chuyển đổi từ kinh tế nguyên thủy sang các hình thức kinh tế kế tiếp là một quá trình phức tạp, được thúc đẩy bởi nhiều yếu tố đan xen. Nổi bật trong số đó là:

• Sự phát triển của lực lượng sản xuất: Việc phát minh ra các công cụ lao động mới, hiệu quả hơn (như lưỡi cày bằng kim loại, kỹ thuật luyện kim), giúp tăng năng suất lao động và tạo ra của cải dư thừa.
• Sự thay đổi trong quan hệ sản xuất: Khi của cải dư thừa xuất hiện, chế độ công hữu dần bị phá vỡ, thay vào đó là sự hình thành tư hữu về tư liệu sản xuất. Điều này dẫn đến sự phân hóa xã hội thành các giai cấp khác nhau, với những lợi ích kinh tế đối lập.
• Sự tăng trưởng dân số: Sự gia tăng dân số gây áp lực lên nguồn tài nguyên thiên nhiên, buộc con người phải tìm kiếm những phương thức sản xuất mới hiệu quả hơn để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng.
• Trao đổi và buôn bán: Sự phát triển của trao đổi và buôn bán giữa các cộng đồng khác nhau thúc đẩy quá trình chuyên môn hóa sản xuất, tạo ra sự cạnh tranh và thúc đẩy sự tiến bộ kinh tế.

Vai trò của phát minh công cụ lao động mới

Phát minh và cải tiến công cụ lao động đóng vai trò then chốt trong sự chuyển đổi từ hình thức kinh tế nguyên thủy. Những công cụ bằng đá thô sơ dần được thay thế bằng các công cụ kim loại tinh xảo hơn, giúp tăng năng suất lao động đáng kể. Ví dụ, việc phát minh ra lưỡi cày bằng kim loại đã tạo ra cuộc cách mạng trong nông nghiệp, cho phép canh tác trên diện rộng và tạo ra sản lượng lương thực lớn hơn. Theo nghiên cứu của Viện Khảo cổ học Việt Nam, các công cụ bằng đồng thau đã được sử dụng rộng rãi trong giai đoạn văn hóa Đông Sơn (khoảng 700 TCN – 100 CN), góp phần vào sự phát triển của nghề nông và thủ công nghiệp.

Sự xuất hiện của tư hữu và phân hóa xã hội

Sự xuất hiện của tư hữu về tư liệu sản xuất là một bước ngoặt quan trọng trong quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế nguyên thủy. Khi một số cá nhân hoặc gia đình kiểm soát các nguồn lực quan trọng (như đất đai, công cụ sản xuất), họ có thể tích lũy của cải và quyền lực, trong khi những người khác phải làm thuê hoặc chịu sự phụ thuộc. Điều này dẫn đến sự phân hóa xã hội thành các giai cấp, với những lợi ích kinh tế đối lập. Sự phân hóa này tạo ra mâu thuẫn xã hội, thúc đẩy sự thay đổi trong tổ chức xã hội và quan hệ sản xuất, và cuối cùng dẫn đến sự ra đời của các hình thức kinh tế mới như chế độ chiếm hữu nô lệ hoặc chế độ phong kiến. Vào năm 2025, các nhà nghiên cứu dự đoán sẽ có thêm nhiều bằng chứng khảo cổ học làm sáng tỏ quá trình chuyển đổi này.

Điều gì đã thúc đẩy sự chuyển mình từ xã hội nguyên thủy sang những hình thái kinh tế phức tạp hơn? Xem thêm: Động lực chuyển đổi kinh tế.

So sánh hình thức kinh tế nguyên thủy với các hình thức kinh tế tiếp theo

Hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người, hay còn gọi là kinh tế nguyên thủy, mang những đặc trưng rất khác biệt so với các hình thái kinh tế kế tiếp như chiếm hữu nô lệ, phong kiến và tư bản chủ nghĩa. Việc so sánh hình thức kinh tế nguyên thủy với các hình thức này giúp ta hiểu rõ hơn về quá trình phát triển của xã hội loài người và những bước tiến trong phương thức sản xuất. Sự khác biệt này thể hiện rõ nét nhất ở cơ sở vật chất kỹ thuật, quan hệ sản xuất và mục tiêu kinh tế.

So sánh với hình thức kinh tế chiếm hữu nô lệ

Nền kinh tế chiếm hữu nô lệ đánh dấu một bước tiến lớn so với nền kinh tế nguyên thủy. Trong xã hội nguyên thủy, tư liệu sản xuất thuộc sở hữu chung và sản phẩm làm ra được phân chia tương đối đồng đều. Ngược lại, trong xã hội chiếm hữu nô lệ, tư liệu sản xuất và cả người lao động (nô lệ) đều thuộc sở hữu của chủ nô. Chủ nô bóc lột sức lao động của nô lệ để tạo ra của cải cho riêng mình. Điều này dẫn đến sự phân hóa giàu nghèo sâu sắc và hình thành các giai cấp đối kháng. So với năng suất thấp của săn bắt và hái lượm trong xã hội nguyên thủy, nông nghiệp và thủ công nghiệp trong xã hội chiếm hữu nô lệ phát triển hơn, tạo ra nhiều của cải hơn. Tuy nhiên, sự bất công và bóc lột tàn bạo đã kìm hãm sự phát triển của xã hội này.

So sánh với hình thức kinh tế phong kiến

Hình thức kinh tế phong kiến có nhiều điểm khác biệt so với cả kinh tế nguyên thủy và chiếm hữu nô lệ. Trong xã hội phong kiến, đất đai là tư liệu sản xuất chủ yếu và thuộc sở hữu của địa chủ, quý tộc. Nông dân lĩnh canh nhận đất để canh tác và phải nộp tô, thuế cho địa chủ. So với nô lệ, nông dân lĩnh canh có quyền tự do cá nhân hơn và có một phần sản phẩm làm ra để duy trì cuộc sống. Nền kinh tế phong kiến dựa trên nông nghiệp là chủ yếu, kết hợp với thủ công nghiệp và thương mại ở mức độ nhất định. So với kinh tế nguyên thủy, năng suất lao động trong kinh tế phong kiến cao hơn nhờ vào kỹ thuật canh tác tiến bộ và sự chuyên môn hóa trong sản xuất. Tuy nhiên, quan hệ sản xuất phong kiến vẫn mang tính chất bóc lột và kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất.

So sánh với hình thức kinh tế tư bản chủ nghĩa

Hình thức kinh tế tư bản chủ nghĩa là một bước phát triển vượt bậc so với các hình thái kinh tế trước đó, bao gồm cả kinh tế nguyên thủy. Trong xã hội tư bản chủ nghĩa, tư liệu sản xuất thuộc sở hữu của tư nhân (nhà tư bản). Người lao động (công nhân) không có tư liệu sản xuất và phải bán sức lao động của mình cho nhà tư bản để kiếm sống. Nhà tư bản trả lương cho công nhân và thu lợi nhuận từ việc bán sản phẩm do công nhân làm ra. Nền kinh tế tư bản chủ nghĩa dựa trên công nghiệp là chủ yếu, với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật và công nghệ. So với kinh tế nguyên thủy, năng suất lao động trong kinh tế tư bản chủ nghĩa cao hơn gấp nhiều lần nhờ vào sự tự động hóa và chuyên môn hóa sâu sắc. Mặc dù tạo ra nhiều của cải vật chất và thúc đẩy sự phát triển của xã hội, kinh tế tư bản chủ nghĩa cũng gây ra nhiều vấn đề như bất bình đẳng, ô nhiễm môi trường và khủng hoảng kinh tế.

So với các hình thức kinh tế hiện đại, kinh tế nguyên thủy khác biệt như thế nào? Phân tích chi tiết tại: So sánh các hình thái kinh tế.

Ý nghĩa của việc nghiên cứu hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người

Nghiên cứu về hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người – nền kinh tế nguyên thủy – mang lại ý nghĩa vô cùng quan trọng, không chỉ trong lĩnh vực khoa học lịch sử mà còn trong việc hiểu rõ hơn về quá trình phát triển của xã hội loài người và rút ra những bài học kinh nghiệm quý báu cho sự phát triển kinh tế hiện nay. Việc khám phá nền kinh tế nguyên thủy giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn về nguồn gốc và sự tiến hóa của các hình thái kinh tế – xã hội.

Việc nghiên cứu hình thức kinh tế nguyên thủy đóng vai trò then chốt trong việc hiểu rõ quá trình phát triển của xã hội loài người. Bằng cách tìm hiểu cách thức tổ chức kinh tế, phương thức sản xuất và quan hệ xã hội trong xã hội nguyên thủy, chúng ta có thể:

• Xác định các giai đoạn phát triển: Phân tích sự chuyển đổi từ nền kinh tế hái lượm, săn bắt sang nền kinh tế nông nghiệp sơ khai.
• Nhận diện các yếu tố thúc đẩy sự tiến bộ: Nghiên cứu vai trò của công cụ lao động, kỹ thuật sản xuất và sự phân công lao động trong việc nâng cao năng suất và cải thiện đời sống.
• Hiểu rõ cơ chế vận hành của xã hội: Phân tích cách thức phân phối sản phẩm, tổ chức quản lý và giải quyết các vấn đề kinh tế trong xã hội nguyên thủy.

Bên cạnh đó, việc nghiên cứu hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người còn giúp chúng ta rút ra bài học kinh nghiệm cho sự phát triển kinh tế hiện nay. Dù nền kinh tế nguyên thủy có nhiều hạn chế về năng suất và kỹ thuật, nhưng những giá trị tốt đẹp như tinh thần cộng đồng, sự hợp tác và bình đẳng trong phân phối vẫn còn nguyên giá trị. Chúng ta có thể học hỏi những điều này để xây dựng một nền kinh tế phát triển bền vững, công bằng và nhân văn hơn. Ví dụ, tinh thần hợp tác có thể được áp dụng trong các mô hình kinh tế tập thể, kinh tế hợp tác xã, giúp tăng cường sức mạnh và khả năng cạnh tranh. Mặt khác, việc nhận thức rõ những nhược điểm của nền kinh tế nguyên thủy như năng suất thấp, sự phụ thuộc vào tự nhiên sẽ giúp chúng ta có những giải pháp để khắc phục những hạn chế tương tự trong quá trình phát triển kinh tế hiện đại.

Tóm lại, nghiên cứu về hình thức kinh tế đầu tiên của xã hội loài người không chỉ là một hoạt động học thuật mà còn là một công cụ hữu ích để chúng ta hiểu rõ hơn về quá khứ, hiện tại và tương lai của xã hội loài người.

Vì sao việc nghiên cứu xã hội nguyên thủy lại quan trọng đối với chúng ta ngày nay? Giải đáp tại: Ý nghĩa nghiên cứu kinh tế nguyên thủy.

Nguyễn Lân Dũng

Giáo sư Nguyễn Lân Dũng là nhà khoa học hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực vi sinh vật học (wiki), với hơn nửa thế kỷ cống hiến cho giáo dục và nghiên cứu. Ông là con trai Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Lân, thuộc gia đình nổi tiếng hiếu học. Giáo sư giữ nhiều vai trò quan trọng như Chủ tịch Hội các ngành Sinh học Việt Nam, Đại biểu Quốc hội và đã được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân năm 2010.