Mở đầu cho hành trình khám phá lịch sử Việt Nam, việc hiểu rõ về Hình thức và phương pháp Cách mạng tháng Tám năm 1945 không chỉ là kiến thức nền tảng mà còn là chìa khóa để lý giải những thành công vang dội của dân tộc. Bài viết này, thuộc chuyên mục Hỏi Đáp, sẽ đi sâu vào phân tích chi tiết hoàn cảnh lịch sử, làm rõ chủ trương, đường lối của Đảng, từ đó lý giải sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa đấu tranh chính trị và đấu tranh vũ trang. Đặc biệt, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về nghệ thuật chớp thời cơ có một không hai, góp phần làm nên thắng lợi của cuộc cách mạng. Cuối cùng, bài viết sẽ đúc kết những bài học kinh nghiệm quý báu từ Cách mạng tháng Tám, soi đường cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay.
Tổng quan về Cách mạng tháng Tám năm 1945
Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một sự kiện lịch sử trọng đại, đánh dấu bước ngoặt lớn trong lịch sử dân tộc Việt Nam, khẳng định hình thức và phương pháp cách mạng độc đáo, sáng tạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Đây là cuộc cách mạng giải phóng dân tộc thành công, lật đổ chế độ thực dân phong kiến, mở ra kỷ nguyên độc lập, tự do cho dân tộc và đưa nhân dân ta lên địa vị làm chủ đất nước. Cách mạng tháng Tám không chỉ là một cuộc đấu tranh chính trị mà còn là một cuộc cách mạng xã hội sâu sắc, thay đổi căn bản đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của người dân Việt Nam.
Bối cảnh lịch sử của Cách mạng tháng Tám là sự kết hợp của nhiều yếu tố khách quan và chủ quan. Tình hình thế giới có những biến động lớn, đặc biệt là Chiến tranh thế giới thứ hai, đã tạo điều kiện thuận lợi cho các phong trào giải phóng dân tộc trên toàn thế giới, trong đó có Việt Nam. Ở trong nước, ách thống trị tàn bạo của thực dân Pháp và phát xít Nhật đã đẩy mâu thuẫn xã hội lên đến đỉnh điểm, khiến cho nhân dân ta không thể sống mãi trong cảnh nô lệ.
Quá trình diễn ra Cách mạng tháng Tám là một chuỗi các sự kiện liên tiếp, từ khi Đảng ta phát động Tổng khởi nghĩa (14/08/2025) đến khi giành chính quyền thắng lợi trên cả nước (02/09/2025). Dưới sự lãnh đạo tài tình của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân ta đã phát huy cao độ tinh thần yêu nước, ý chí cách mạng, đồng loạt đứng lên đấu tranh, giành chính quyền từng bước, từ nông thôn đến thành thị. Điểm nhấn của cuộc cách mạng là cuộc Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội (19/08/2025), Huế (23/08/2025) và Sài Gòn (25/08/2025), đã làm tan rã bộ máy cai trị của thực dân phong kiến và mở đường cho sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Hình thức của Cách mạng tháng Tám: Tổng khởi nghĩa toàn dân
Tổng khởi nghĩa toàn dân là hình thức chủ yếu của Cách mạng tháng Tám năm 1945, thể hiện sự trỗi dậy mạnh mẽ của sức mạnh quần chúng, quyết tâm giành độc lập tự do. Phương thức này đã biến sức mạnh tiềm tàng của dân tộc thành hành động cách mạng thống nhất, có tổ chức, đập tan ách đô hộ của thực dân Pháp và phát xít Nhật.
Hình thức tổng khởi nghĩa toàn dân được thể hiện qua các yếu tố sau:
- Thứ nhất, huy động toàn dân tham gia vào sự nghiệp giải phóng dân tộc, không phân biệt giai cấp, tầng lớp, tôn giáo, giới tính. Mọi người dân Việt Nam đều ý thức được trách nhiệm và quyền lợi của mình trong cuộc cách mạng, từ đó tự nguyện đứng lên đấu tranh. Điều này khác biệt so với các cuộc khởi nghĩa lẻ tẻ, mang tính cục bộ trước đó.
- Thứ hai, diễn ra trên phạm vi toàn quốc, từ thành thị đến nông thôn, từ Bắc chí Nam. Các địa phương đồng loạt nổi dậy, tạo thành sức mạnh tổng hợp, khiến kẻ thù không kịp trở tay. Hà Nội khởi nghĩa ngày 19/8/2025, Huế ngày 23/8/2025 và Sài Gòn ngày 25/8/2025 là những điểm mốc quan trọng, thể hiện tính đồng bộ và quyết liệt của cuộc tổng khởi nghĩa.
- Thứ ba, kết hợp chặt chẽ giữa đấu tranh chính trị và đấu tranh vũ trang. Quần chúng nhân dân sử dụng mọi hình thức đấu tranh, từ biểu tình, mít tinh, bãi công đến vũ trang tự vệ, tiến công quân sự, nhằm gây sức ép lên chính quyền địch và giành chính quyền về tay nhân dân.
Việc lựa chọn hình thức tổng khởi nghĩa toàn dân cho thấy sự sáng suốt của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh trong việc đánh giá đúng tình hình, nắm bắt thời cơ và phát huy sức mạnh của quần chúng. Đây là một trong những yếu tố then chốt, quyết định thắng lợi của Cách mạng tháng Tám năm 1945.
Phương pháp Cách mạng tháng Tám: Kết hợp đấu tranh chính trị và vũ trang
Phương pháp của Cách mạng tháng Tám năm 1945 là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa đấu tranh chính trị và đấu tranh vũ trang, tạo nên sức mạnh tổng hợp để giành chính quyền. Sự kết hợp này không phải là ngẫu nhiên mà là kết quả của quá trình phân tích, đánh giá tình hình thực tiễn Việt Nam, cũng như vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác-Lênin vào điều kiện cụ thể của đất nước.
Đấu tranh chính trị đóng vai trò quan trọng trong việc vận động quần chúng, xây dựng lực lượng cách mạng, tạo nên sức mạnh áp đảo về chính trị, cô lập kẻ thù. Các hình thức đấu tranh chính trị rất đa dạng, từ tuyên truyền, mít tinh, biểu tình đến bãi công, bãi thị, v.v… Mục tiêu là làm cho quần chúng hiểu rõ về mục tiêu, lý tưởng của cách mạng, từ đó tự nguyện tham gia và ủng hộ cách mạng. Ví dụ, các cuộc mít tinh, biểu tình lớn ở Hà Nội, Huế, Sài Gòn vào tháng 8/1945 đã thể hiện sức mạnh của quần chúng và gây áp lực lớn lên chính quyền thực dân.
Song song với đấu tranh chính trị, đấu tranh vũ trang đóng vai trò quyết định trong việc giành chính quyền. Đấu tranh vũ trang bao gồm các hoạt động như xây dựng lực lượng vũ trang, tổ chức các đội du kích, tiến hành các cuộc khởi nghĩa vũ trang ở các địa phương. Mục tiêu là tiêu diệt lực lượng vũ trang của địch, giải phóng các vùng nông thôn, tiến tới tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên cả nước. Điển hình là cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội (19/8/1945), Huế (23/8/1945) và Sài Gòn (25/8/1945) với sự phối hợp chặt chẽ giữa lực lượng vũ trang và quần chúng nhân dân.
Sự kết hợp hài hòa giữa đấu tranh chính trị và vũ trang còn thể hiện ở việc sử dụng bạo lực cách mạng một cách khôn khéo. Bạo lực cách mạng được sử dụng khi cần thiết, nhưng luôn đi kèm với vận động chính trị, thuyết phục, phân hóa hàng ngũ địch. Nhờ đó, cách mạng đã hạn chế được đổ máu, giảm thiểu thiệt hại về người và của, đồng thời tranh thủ được sự ủng hộ của một bộ phận binh lính và viên chức trong chính quyền thực dân.
Vai trò của Mặt trận Việt Minh trong Cách mạng tháng Tám
Mặt trận Việt Minh đóng vai trò then chốt, không thể phủ nhận trong thành công của Cách mạng tháng Tám năm 1945, thể hiện qua việc tập hợp lực lượng, xây dựng cơ sở chính trị vững chắc và lãnh đạo toàn dân đứng lên giành chính quyền. Tổ chức này đã đóng góp vào việc định hình hình thức và phương pháp của Cách mạng tháng Tám.
Mặt trận Việt Minh đã thành công trong việc xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, quy tụ mọi lực lượng yêu nước, không phân biệt giai cấp, tôn giáo, đảng phái, vào một mục tiêu chung: giành độc lập cho dân tộc. Sự ra đời của Việt Nam Độc lập Đồng minh Hội (tức Mặt trận Việt Minh) năm 1941, do lãnh tụ Hồ Chí Minh sáng lập và lãnh đạo, đã đáp ứng khát vọng độc lập, tự do của nhân dân Việt Nam sau nhiều năm dưới ách đô hộ của thực dân Pháp và phát xít Nhật. Nhờ đường lối chính trị đúng đắn, phù hợp với nguyện vọng của quần chúng, Mặt trận Việt Minh đã nhanh chóng mở rộng cơ sở, phát triển lực lượng khắp cả nước.
Mặt trận Việt Minh không chỉ là một tổ chức chính trị mà còn là một chính quyền cách mạng ở nhiều vùng giải phóng. Tổ chức này đã xây dựng các cơ sở chính trị vững chắc, thành lập các đội tự vệ, tổ chức các lớp huấn luyện quân sự, chuẩn bị cho tổng khởi nghĩa. Bên cạnh đó, Mặt trận Việt Minh còn tích cực tuyên truyền, vận động quần chúng tham gia vào sự nghiệp cách mạng, nâng cao ý thức dân tộc và tinh thần yêu nước.
Dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Việt Minh, cuộc Cách mạng tháng Tám đã diễn ra nhanh chóng và thành công. Từ cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội ngày 19 tháng 8 năm 1945, phong trào cách mạng đã lan rộng ra cả nước, lật đổ ách thống trị của thực dân Pháp và phát xít Nhật, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Sự thành công này khẳng định vai trò lãnh đạo to lớn và không thể thay thế của Mặt trận Việt Minh trong lịch sử dân tộc.
Sự khác biệt của Cách mạng tháng Tám so với các cuộc cách mạng khác
Điểm khác biệt nổi bật của Cách mạng tháng Tám so với các cuộc cách mạng khác trên thế giới nằm ở hình thức và phương pháp cách mạng tháng Tám năm 1945, thể hiện qua sự kết hợp độc đáo giữa tổng khởi nghĩa toàn dân, đấu tranh chính trị và vũ trang, cùng vai trò lãnh đạo sáng suốt của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong khi nhiều cuộc cách mạng khác thường diễn ra dưới hình thức nội chiến kéo dài hoặc bạo động vũ trang quy mô lớn, Cách mạng tháng Tám diễn ra nhanh chóng, ít đổ máu và mang tính chất dân tộc sâu sắc.
Một trong những khía cạnh khác biệt quan trọng là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa đấu tranh chính trị và đấu tranh vũ trang. Thay vì chỉ tập trung vào bạo lực cách mạng, Cách mạng tháng Tám chú trọng vào việc vận động quần chúng, xây dựng lực lượng chính trị hùng hậu, và sử dụng đấu tranh chính trị để cô lập kẻ thù. Các cuộc biểu tình, mít tinh, bãi công đã tạo nên sức ép lớn, buộc chính quyền thực dân và tay sai phải suy yếu. Song song với đó, lực lượng vũ trang cách mạng được xây dựng và phát triển, sẵn sàng chớp thời cơ để tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Sự kết hợp này giúp cách mạng giành thắng lợi nhanh chóng với tổn thất ít nhất.
So với các cuộc cách mạng tư sản như Cách mạng Pháp hay Cách mạng Mỹ, Cách mạng tháng Tám mang tính chất giải phóng dân tộc sâu sắc hơn. Nếu các cuộc cách mạng tư sản tập trung vào việc lật đổ chế độ phong kiến và xác lập chế độ tư bản, Cách mạng tháng Tám đặt mục tiêu cao nhất là giành độc lập dân tộc, xóa bỏ ách áp bức, bóc lột của thực dân, phong kiến, mang lại tự do, hạnh phúc cho nhân dân. Mục tiêu này đã tạo nên sức mạnh đoàn kết to lớn, thu hút mọi tầng lớp nhân dân tham gia vào sự nghiệp cách mạng. Ngoài ra, điểm khác biệt còn nằm ở vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Không giống như nhiều cuộc cách mạng khác do các lực lượng chính trị khác nhau lãnh đạo, Cách mạng tháng Tám được dẫn dắt bởi một đảng duy nhất, có đường lối chính trị đúng đắn, sáng tạo, phù hợp với thực tiễn Việt Nam. Điều này tạo nên sự thống nhất về tư tưởng và hành động, giúp cách mạng vượt qua mọi khó khăn, thử thách và giành thắng lợi cuối cùng.
Yếu tố thành công của hình thức và phương pháp Cách mạng tháng Tám
Hình thức tổng khởi nghĩa toàn dân và phương pháp kết hợp đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang đã tạo nên thắng lợi vang dội của Cách mạng tháng Tám năm 1945. Sự thành công này đến từ nhiều yếu tố, kết hợp nhuần nhuyễn giữa điều kiện khách quan và chủ quan, tạo nên sức mạnh tổng hợp để giành chính quyền về tay nhân dân.
Một trong những yếu tố then chốt là sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đảng đã phân tích đúng đắn tình hình thế giới và trong nước, xác định thời cơ cách mạng “ngàn năm có một” khi phát xít Nhật đầu hàng Đồng minh. Nhờ đó, Đảng đã kịp thời phát động Tổng khởi nghĩa trên cả nước, giành chính quyền trước khi quân đội các nước đế quốc khác kịp can thiệp. Sự lãnh đạo tài tình còn thể hiện ở việc Đảng đã xây dựng đường lối cách mạng đúng đắn, phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam, kết hợp sức mạnh của toàn dân tộc để đánh đổ ách thống trị của thực dân phong kiến.
Sức mạnh đoàn kết toàn dân tộc dưới ngọn cờ của Mặt trận Việt Minh cũng là một yếu tố quyết định. Việt Minh đã tập hợp rộng rãi các tầng lớp nhân dân, từ công nhân, nông dân đến trí thức, tư sản dân tộc, tạo thành một lực lượng cách mạng hùng mạnh. Mặt trận Việt Minh đã khéo léo tuyên truyền, vận động, giác ngộ quần chúng, biến lòng yêu nước thành sức mạnh vật chất, tinh thần to lớn, sẵn sàng đứng lên đấu tranh giành độc lập, tự do.
Bên cạnh đó, quá trình chuẩn bị lực lượng công phu, chu đáo cũng góp phần quan trọng vào thành công của Cách mạng tháng Tám. Đảng đã xây dựng được lực lượng vũ trang cách mạng hùng mạnh, gồm cả lực lượng vũ trang tập trung và lực lượng vũ trang quần chúng. Các đội du kích, tự vệ chiến đấu đã được huấn luyện kỹ càng, có kinh nghiệm chiến đấu, sẵn sàng đối phó với mọi tình huống. Đồng thời, Đảng cũng xây dựng được các căn cứ địa cách mạng vững chắc, tạo bàn đạp cho cuộc Tổng khởi nghĩa.
Giá trị và bài học kinh nghiệm từ Cách mạng tháng Tám năm 1945
Cách mạng tháng Tám năm 1945 không chỉ là một sự kiện lịch sử vĩ đại của dân tộc Việt Nam mà còn để lại những giá trị vô giá và những bài học kinh nghiệm sâu sắc, có ý nghĩa to lớn đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay, đặc biệt là trong bối cảnh toàn dân ta đang thực hiện hình thức tổng khởi nghĩa toàn dân và phương pháp kết hợp đấu tranh chính trị và vũ trang để bảo vệ chủ quyền quốc gia. Thắng lợi của cuộc cách mạng này đã khẳng định đường lối đúng đắn của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh, đồng thời mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc Việt Nam – kỷ nguyên độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội.
Một trong những giá trị lớn nhất của Cách mạng tháng Tám là tinh thần yêu nước nồng nàn và ý chí tự lực tự cường của dân tộc. Cuộc cách mạng đã thể hiện sức mạnh to lớn của khối đại đoàn kết toàn dân tộc, dưới sự lãnh đạo của Đảng, đã vùng lên đấu tranh giành chính quyền, đập tan ách đô hộ của thực dân Pháp và phát xít Nhật. Tinh thần Cách mạng tháng Tám tiếp tục được phát huy trong các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm sau này, cũng như trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước ngày nay.
Từ Cách mạng tháng Tám, chúng ta rút ra nhiều bài học kinh nghiệm quý báu, trong đó quan trọng nhất là bài học về xây dựng và phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc. Sức mạnh này phải dựa trên cơ sở khối liên minh công – nông – trí thức vững chắc, dưới sự lãnh đạo của Đảng. Bên cạnh đó, phương pháp cách mạng kết hợp đấu tranh chính trị và vũ trang một cách khéo léo, sáng tạo cũng là một bài học quan trọng. Việc nắm bắt thời cơ, chớp thời cơ để tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền cũng là một yếu tố then chốt dẫn đến thắng lợi. Theo báo cáo tổng kết của Bộ Chính trị năm 2025, việc vận dụng sáng tạo các bài học kinh nghiệm này đã góp phần quan trọng vào thành công của công cuộc đổi mới đất nước.
Ngoài ra, Cách mạng tháng Tám còn để lại bài học về việc xây dựng một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân. Nhà nước phải thực sự là công cụ để bảo vệ quyền lợi của nhân dân, đồng thời phải không ngừng đổi mới, hoàn thiện để đáp ứng yêu cầu của sự phát triển.
Ảnh hưởng của Cách mạng tháng Tám đến sự phát triển của Việt Nam hiện nay
Cách mạng tháng Tám năm 1945 có ảnh hưởng sâu sắc và toàn diện đến sự phát triển của Việt Nam trên mọi lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội cho đến nay. Thắng lợi của cuộc cách mạng này đã khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, mở ra kỷ nguyên độc lập, tự do cho dân tộc, và tạo tiền đề vững chắc cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc sau này, đồng thời đóng vai trò quan trọng trong việc định hình hình thức và phương pháp cách mạng của Việt Nam sau này.
Cách mạng tháng Tám đã đặt nền móng cho một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, với các thiết chế chính trị dân chủ, đảm bảo quyền làm chủ của nhân dân. Nhà nước Việt Nam được xây dựng trên cơ sở Hiến pháp, pháp luật, và các nguyên tắc dân chủ, tạo điều kiện cho sự tham gia rộng rãi của người dân vào các hoạt động chính trị, xã hội. Từ đó, hệ thống chính trị không ngừng được củng cố và hoàn thiện, đảm bảo sự ổn định chính trị, xã hội, tạo môi trường thuận lợi cho phát triển kinh tế, văn hóa.
Trong lĩnh vực kinh tế, Cách mạng tháng Tám năm 1945 đã giải phóng sức sản xuất, tạo điều kiện cho sự phát triển của nền kinh tế độc lập, tự chủ. Chính sách kinh tế của Đảng và Nhà nước ta luôn hướng tới mục tiêu phát triển kinh tế nhanh, bền vững, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân. Ví dụ, chính sách đổi mới năm 1986 đã mở ra một giai đoạn phát triển mới cho kinh tế Việt Nam, đưa đất nước trở thành một trong những nền kinh tế năng động nhất khu vực.
Về văn hóa – xã hội, Cách mạng tháng Tám đã khơi dậy lòng yêu nước, tinh thần tự hào dân tộc, và ý chí vươn lên của người Việt Nam. Chính sách giáo dục được chú trọng phát triển, góp phần nâng cao dân trí, đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho đất nước. Các giá trị văn hóa truyền thống được bảo tồn và phát huy, đồng thời tiếp thu những tinh hoa văn hóa của nhân loại, tạo nên một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Ảnh hưởng của Cách mạng tháng Tám còn thể hiện ở vị thế ngày càng cao của Việt Nam trên trường quốc tế. Việt Nam đã trở thành một thành viên tích cực và có trách nhiệm của cộng đồng quốc tế, đóng góp vào việc giải quyết các vấn đề toàn cầu. Việc Việt Nam gia nhập WTO năm 2007 và tham gia các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới (như CPTPP, EVFTA) đã mở ra nhiều cơ hội hợp tác và phát triển kinh tế.
Tóm lại, thắng lợi của Cách mạng tháng Tám là tiền đề quan trọng để Việt Nam tiếp tục đạt được những thành tựu to lớn trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, khẳng định vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế. Những bài học kinh nghiệm từ cuộc cách mạng này vẫn còn nguyên giá trị trong bối cảnh hiện nay, đặc biệt là trong việc phát huy sức mạnh toàn dân tộc, kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại, và giữ vững độc lập, tự chủ trong quá trình hội nhập quốc tế.
Giáo sư Nguyễn Lân Dũng là nhà khoa học hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực vi sinh vật học (wiki), với hơn nửa thế kỷ cống hiến cho giáo dục và nghiên cứu. Ông là con trai Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Lân, thuộc gia đình nổi tiếng hiếu học. Giáo sư giữ nhiều vai trò quan trọng như Chủ tịch Hội các ngành Sinh học Việt Nam, Đại biểu Quốc hội và đã được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân năm 2010.