NGƯỜI VIẾT SAU MÌNH CÓ LÀ THẦY MÌNH?

Nhà văn Nguyễn Khải

Tôi thường được gặp nhà văn Nguyễn Khải mỗi khi tới nhà ông đặt bài, lấy bài cho tòa soạn. Lần nào tôi cũng nấn ná ngồi lại để hỏi chuyện nghề. Xin chắp nối những câu chuyện ghi lúc này, lúc khác trong thời gian nhiều năm được làm việc với ông. Đây không phải một bài phỏng vấn mà là một bài học được biên tập theo kiểu hỏi đáp để bạn đọc dễ theo dõi.

 

Thưa ông, có người nói, chuyện gì rồi Nguyễn Khải cũng viết được thành truyện. Xin ông cho nghe chuyện học nghề của mình!

 

Nhà văn Nguyễn Khải: Tôi vào bộ đội khi còn rất trẻ. Mặc áo lính mà học viết văn. Mùa đông năm ấy đơn vị cử tôi đi thực tế cùng nhà văn T – một người đã rất nổi tiếng, lại là thượng cấp với mình. Sướng quá, vừa gặp tôi đã đưa cái ký mới viết nhờ đọc rồi quẩy gánh gạo mắm theo liền. Lúc đi thì mình dẫn đường, lúc nghỉ mình hỏi nhà dân ngủ đậu, kiếm củi nấu cơm. Lại còn phải đun nước để nhà văn ngâm chân! Ngâm rồi, ăn rồi người ấy thắp nến đọc sách. Cái kí gửi xin ý kiến, cả tuần sau, trước khi chia tay mới phán cho một vài câu. Dễ gì được như nhà văn trẻ bây giờ, nếu không vào trường Viết văn Nguyễn Du, thì cũng được Hội Văn nghệ tỉnh mở lớp bồi dưỡng, nuôi ăn, mời nhà văn trung ương về dạy cả tuần, có khi cả tháng. Lại nhớ có mùa hè, vẫn thời kháng chiến chống Pháp, một nhà văn khác, ông P xuống đơn vị công tác, mình làm thân bằng cách giành phần đưa nhà văn đi… tắm. Chọn cái ao nước đầy, người vắng, lại có cây vối mọc la đà, thật là nơi mát chuyện! Vừa định cất tiếng hỏi đôi điều chữ nghĩa, nhà văn lịch sự chặn họng: “Thôi câu về đi. Mình tắm một mình được mà”.

 

Không ngờ việc “điếu đóm” học văn lại nặng gánh đến như thế. Nhưng mà ông đã thành nghề. Và việc học nghề lúc này còn không, thưa ông?

 

Nhà văn Nguyễn Khải: Còn chứ. Tôi đã nói trên một tờ báo. Tôi được Nguyên Ngọc cho mượn một bí kíp, đó là cuốn Nghệ thuật viết tiểu thuyết của Kundera một nhà văn Tiệp Khắc. Tôi đọc xong, học được nhiều. Cuốn sách khiến tôi phải thay đổi cách nghĩ của mình về tiểu thuyết. Nếu còn viết, tôi sẽ không viết như cũ nữa. Đó là việc học lấy những khái niệm, những vấn đề lí luận chung. Lại học cả những điều cụ thể. Tôi đã ngồi liền một ngày nghe và ghi những điều nhà văn Kim Lân dạy mình về thú chơi cây cảnh. Chẳng giấu gì, cứ mỗi khi thấy cạn chữ tôi lại lấy Nguyễn Tuân ra đọc. Tôi phục nhất Chùa Đàn. Cụ Nguyễn dạy mình biết nâng cái nghề viết lên thành một tôn giáo, câu chữ là thánh thần chứ không phải tay sai để nhà văn sai vặt. Có chữ chưa đến lượt mình dùng, phải chờ lúc đủ tài đức. Ông Tô Hoài lại là bài học một đời tận tụy với nghề, ngày nào cũng phải đọc, phải viết. Những người viết sau mình cũng có thể là thầy mình. Mình phải viết sao đừng để quá thua kém Nguyễn Huy Thiệp, Phan Thị Vàng Anh.

 

Thưa ông, học trong sách, học các bậc thầy. Với bạn trẻ muốn viết văn, học như vậy đủ chưa?

 

Nhà văn Nguyễn Khải: Tôi không khuyên ai làm theo mình. Không dám dạy viết văn. Còn tôi thì rất tích cực mang giấy bút vào học trong thực tế. Nhà văn giỏi đến đâu thì những điều anh ta tưởng tượng ra vẫn rất nghèo nàn so với cuộc sống. Có điều kiện là tôi đi thực tế. Cho đến bây giờ lên lão rồi vẫn mơ những chuyến đi. Về xã tôi có Tầm nhìn xa, tới nông trường thì viết được Mùa lạc. Ngay khi ghi chép chuyện nhà mình cũng có thể thành tiểu thuyết, đó là trường hợp tôi viết Gặp gỡ cuối năm. Tôi ra đảo, vào trận, làm quen với giáo dân, hỏi chuyện các phạm nhân… những việc ấy chính là học cuộc sống mà làm văn chương. Ông thầy đời quan trọng lắm, một người ít tài năng như tôi, phải cuộc sống sôi động kia mới dạy nổi chứ chỉ riêng một ông thầy thì có giỏi đến như Nguyễn Tuân cũng đành bó tay.

 

Nhưng trước ông đã có Nguyễn Tuân. Trước Nguyễn Tuân lại đã có Tản Đà. Cứ thế, các thế hệ nhà văn lớp sau đã chép hết chuyện đời của lớp trước, nhà văn trẻ biết làm sao?

 

Nhà văn Nguyễn Khải: Cứ cho là mọi điều trong cuộc sống đã cũ cả rồi, đã được các nhà văn muôn đời trước chắt lọc thành tư tưởng chủ đề cả rồi, mỗi tư tưởng, mỗi chủ đề ấy đã thành những viên ngọc quí thì chí ít, nhà văn vẫn có thể làm các bao bì để đóng gói những viên ngọc xưa mang tới cho người ngày nay. Cũng là người lính chống Mỹ cứu nước nhưng người lính trong “Dấu chân người lính” của Nguyễn Minh Châu, khác với người lính của Bảo Ninh trong “Nỗi buồn chiến tranh”. Nhưng không phải tất cả đồ xưa đều là ngọc quí cả đâu!

 

Vậy thì, trong bài học của ông, đâu là những viên ngọc có tì vết?

 

Nhà văn Nguyễn Khải: Tôi thích truyên ngắn của Khái Hưng hơn tiểu thuyết của ông. Trong những tiểu thuyết Khái Hưng tôi chỉ thích Tiêu sơn tráng sĩ dù đó là một cuốn sách viết hỏng, không vượt khỏi cái mặt bằng tầm thường của thể loại tiểu thuyết lúc bấy giờ. Thích nó vì nó gợi cho mình nhiều chuyện khác. Tiểu thuyết Sống mòn cũng là cuốn viết hỏng. Hỏng không vì người viết kém tài mà do ông buộc chặt các nhà giáo đối mặt với nhau, tách họ ra khỏi đám học trò vốn là thế giới của họ, mạch sống của họ, tức là bóp chết họ từ trong trứng… Tôi không nhại lại một cách viết hoặc một cách sống, chỉ tiếp nhận những gì hợp với cái tạng của tôi. Trong văn chương cần tự tin, họ hay mấy vẫn là họ, mình dở mấy vẫn là mình. Không còn là mình nữa thì viết làm gì!

Nguồn: https://lvt.edu.vn/ Tác giả: Nguyễn Lân dũng