Nhận thức có liên quan đến cách một người hiểu thế giới và hành động. Khả năng nhận thức là các kỹ năng dựa trên não mà chúng ta cần thực hiện bất kỳ nhiệm vụ nào từ đơn giản nhất đến phức tạp nhất. Chúng liên quan nhiều hơn đến các cơ chế của cách chúng ta học, nhớ, giải quyết các vấn đề và chú ý nhiều hơn đến bất kỳ kiến thức thực tế nào. Ví dụ, trả lời điện thoại liên quan đến nhận thức (nghe nhạc chuông), đưa ra quyết định (trả lời hay không), kỹ năng vận động (nâng tai nghe), kỹ năng ngôn ngữ (nói và hiểu ngôn ngữ), kỹ năng xã hội (giải thích giọng nói và tương tác đúng).
Nhận thức là gì?
Ý thức là khả năng của con người và các hệ thống sống khác nhau để xác định, hiểu và có kiến thức về thế giới xung quanh. Nó liên quan đến khả năng nhận thông tin từ các giác quan, xử lý thông tin đó trong não và tạo ra nhận thức và hiểu biết về thế giới. Nhận thức bao gồm nhận thức cảm giác, nhận thức, nhận thức về suy nghĩ và nhận thức xã hội. Nó không chỉ bao gồm nhận thức hiện tại mà còn bao gồm khả năng nhớ lại thông tin và khả năng dự đoán và suy luận tương lai. Nhận thức đóng một vai trò quan trọng trong quá trình học tập, đưa ra quyết định và tương tác xã hội.
Trong triết học, nhận thức được coi là một hình thức phản ánh con người cho thế giới khách quan. Đó là một sự phản ánh với chủ đề, có ý nghĩa và có mục đích.
Trong tâm lý học, nhận thức được coi là một quá trình tâm lý phức tạp, bao gồm nhiều thành phần khác nhau. Các thành phần chính của nhận thức bao gồm cảm giác, nhận thức, suy nghĩ, ngôn ngữ và hành vi.
Kỹ năng nhận thức là gì?
Kỹ năng nhận thức là khả năng suy nghĩ, tiếp thu và xử lý thông tin. Bao gồm các khả năng như tư duy logic, khả năng suy luận, phân tích và tổng hợp thông tin. Tư duy sáng tạo, tập trung, xác định và giải quyết các vấn đề một cách hiệu quả. Hãy nhớ và lưu trữ thông tin, cuối cùng tiếp thu và áp dụng kiến thức mới.
Kỹ năng nhận thức là một yếu tố quan trọng trong phát triển cá nhân và tương tác xã hội. Bằng cách phát triển và thực hành các kỹ năng nhận thức, mỗi người có thể có khả năng nhìn sâu sắc hơn về bản thân và những người xung quanh, quản lý cảm xúc và suy nghĩ một cách khôn ngoan, và tạo ra sự cân bằng và trải nghiệm cuộc sống tốt hơn.
Tầm quan trọng của các kỹ năng nhận thức
Kỹ năng nhận thức giúp chúng ta tự nhận biết kiến thức, kỹ năng, mục tiêu và cảm xúc.
Tự hiểu biết kiến thức
Kỹ năng nhận thức giúp chúng tôi xác định kiến thức hiện có và nhận ra điểm mạnh và điểm yếu của mình trong việc hiểu và áp dụng kiến thức. Từ đó, có những điều chỉnh thích hợp trong quá trình học tập để cải thiện hiệu quả và đạt được kết quả tốt hơn.
Quản lý kiến thức
Kỹ năng nhận thức giúp mỗi cá nhân tổ chức và quản lý kiến thức một cách hiệu quả. Chúng ta có thể xác định những gì chúng ta biết, những gì chúng ta cần tìm hiểu thêm và làm thế nào để tìm thông tin cần thiết. Kỹ năng này cũng tiết kiệm thời gian và nỗ lực nghiên cứu và nghiên cứu.
Kiểm soát quá trình học tập
Kỹ năng nhận thức cho phép chúng tôi theo dõi và đánh giá quá trình học tập của chúng tôi. Khi chúng ta không hiểu một khái niệm, khi chúng ta cần cải thiện phương pháp học tập hoặc khi chúng ta cần tăng cường khả năng tập trung. Kể từ đó, đã có những thay đổi và điều chỉnh phương pháp học tập để đạt được kết quả tốt hơn.
Tự làm cho mình
Kỹ năng nhận thức giúp mỗi người điều chỉnh hành vi và cách tiếp cận trong quá trình học tập và công việc. Chúng ta có thể nhận ra khi chúng ta bị lạc, khi chúng ta cần thay đổi phương pháp làm việc hoặc khi chúng ta cần tìm kiếm sự giúp đỡ từ người khác. Đóng góp cho mỗi cá nhân để tăng cường bản thân và linh hoạt trong việc đối phó với những thách thức và tình huống mới.
Tự trọng
Kỹ năng nhận thức cho phép mỗi cá nhân đánh giá bản thân một cách khách quan. Chúng ta có thể nhận ra điểm mạnh và điểm yếu của mình, nhận thức về sự tiến bộ và phát triển cá nhân. Điều này quyết định các mục tiêu và hướng đi trong cuộc sống, và cảm thấy tự tin hơn trong việc đạt được thành công.
Ví dụ về các kỹ năng nhận thức
Ví dụ 1: A đang lái xe trên đường và đột nhiên có một chiếc xe khác xuất hiện từ bên trái. Khi tình huống này xảy ra, các kỹ năng nhận thức sẽ hoạt động như sau:
- Nhận thức về hình ảnh: A sẽ thấy một chiếc xe khác xuất hiện từ phía bên trái của mắt cô. Mắt sẽ xác định các đặc điểm như hình dạng, màu sắc và kích thước của xe.
- Phân tích thông tin: Bộ não sẽ phân tích thông tin từ hình ảnh có thể nhìn thấy, xác định một chiếc xe đang đến từ bên trái và đang giao nhau trên đường A đang đi.
- Gán ý nghĩa: Bộ não C sẽ gán ý nghĩa cho thông tin được phân tích. Nó sẽ nhận ra rằng có một tình huống nguy hiểm và cần phải có một hành động để tránh va chạm.
- Đưa ra quyết định: Dựa trên nhận thức và ý nghĩa gán, A sẽ đưa ra quyết định về hành động tiếp theo. Ví dụ, có thể chậm lại, lái sang phải hoặc thậm chí dừng lại để tránh va chạm.
Một số ví dụ khác về các kỹ năng nhận thức xảy ra hàng ngày:
Khi đi trên đường, chúng tôi sử dụng các giác quan để xác định các chướng ngại vật xung quanh, tránh va chạm.
Khi chúng tôi đọc một cuốn sách, chúng tôi sử dụng khả năng suy nghĩ và lý do để hiểu nội dung của cuốn sách.
Một du khách đã đến một đất nước mới, anh cảm thấy sự khác biệt về ngôn ngữ, văn hóa và ẩm thực của đất nước đó. Anh ta sẽ sử dụng suy nghĩ để hiểu và thích nghi với những khác biệt đó.
Một nhà khoa học đã nghiên cứu một căn bệnh mới, ông đã sử dụng các giác quan để quan sát bệnh nhân, sử dụng tư duy để phân tích dữ liệu thu thập và sử dụng ngôn ngữ để trình bày kết quả nghiên cứu của mình.
Cách cải thiện kỹ năng nhận thức
Thể thao
Nghiên cứu đã chỉ ra rằng hoạt động thể chất giúp cải thiện hiệu suất nhận thức và bộ nhớ, bao gồm khả năng học hỏi, quản lý căng thẳng và đưa ra quyết định tốt hơn. Lý do là tập thể dục giúp cải thiện lưu lượng máu đến não chịu trách nhiệm về trí nhớ (những con ngựa).
Ngủ đủ giấc
Ngủ chất lượng tốt và đủ giấc ngủ (lý tưởng từ bảy đến chín giờ mỗi đêm), giúp mọi người có tâm trạng tốt hơn và cung cấp cho họ năng lượng cần thiết cho cả ngày. Ngủ cũng giúp não cảnh giác hơn bằng cách loại bỏ độc tố tích lũy trong ngày. Đồng thời, nó giúp duy trì các ký ức, giải quyết vấn đề và tập trung.
Một số cách để có đủ giấc ngủ để tăng cường tư duy nhận thức:
- Tránh sử dụng màn hình trước khi đi ngủ (bao gồm cả điện thoại và máy tính xách tay).
- Không uống đồ uống có chứa caffeine sau 2 giờ chiều.
- Ngủ theo chu kỳ ngủ tự nhiên.
Tham gia vào các hoạt động xã hội
Tương tác thường xuyên với người khác, thông qua công việc, tương tác xã hội hoặc thậm chí trực tuyến, giúp giữ cho bộ não của mỗi người luôn hoạt động. Các kỹ năng nhận thức cần thiết để tương tác, bao gồm cả việc sử dụng ngôn ngữ và trí nhớ, rất quan trọng để đảm bảo sức khỏe não liên tục.
Thực hành chánh niệm
Sức khỏe tâm thần có thể ảnh hưởng đến sức khỏe của một cá nhân theo nhiều cách, căng thẳng, lo lắng và trầm cảm có thể ảnh hưởng đến khả năng tư duy nhận thức, có khả năng dẫn đến suy giảm trí nhớ và suy giảm nhận thức.
Để chống lại căng thẳng, thực hành chu đáo, bao gồm dành thời gian thực hành nó, cũng như xác định nguyên nhân gốc rễ của căng thẳng và phát triển các chiến lược hiệu quả để đối phó.
Một số thực tiễn thực tế để cải thiện các kỹ năng nhận thức:
- Dành thời gian để thiền
- Đi bộ thường xuyên trong tự nhiên
- Viết một cuốn nhật ký biết ơn
Thử những điều mới
Một cách tuyệt vời để cải thiện tư duy nhận thức là thử những điều mới. Khi thử một cái gì đó mới, các kết nối mới sẽ được hình thành trong não, giúp giữ cho bộ não khỏe mạnh và mang lại những thách thức mới và thú vị cho mỗi cá nhân.
Lời khuyên khi thử những điều mới để cải thiện các kỹ năng nhận thức:
- Hãy nỗ lực để thường xuyên thử một sở thích hoặc hoạt động mới.
- Khi thực hiện các công việc hàng ngày, chẳng hạn như đi bộ để làm việc, hãy thử một tuyến đường mới.
- Hãy thử thay đổi thói quen hàng ngày khác, chẳng hạn như nấu các bữa ăn mới.
Học một ngôn ngữ mới
Học một ngôn ngữ mới có thể hỗ trợ rất nhiều cho các kỹ năng nhận thức vì nó giúp các cá nhân hiểu cách giao tiếp theo một cách hoàn toàn khác. Nó cũng cung cấp một cái nhìn sâu sắc về các nền văn hóa và quan điểm khác nhau. Các cá nhân có thể học một ngôn ngữ mới bất cứ lúc nào trong cuộc sống bằng cách thực hành sự kiên nhẫn và kiên trì.
Một số cách để học một ngôn ngữ mới:
- Tải xuống một ứng dụng ngôn ngữ và thường cam kết thực hành.
- Tham dự một lĩnh vực ngôn ngữ.
- Du lịch và sống ở nước ngoài (nếu có thể).
Chơi trò chơi
Các trò chơi lành mạnh có thể giúp kích hoạt các kỹ năng nhận thức cao cấp vì chúng liên quan đến giao tiếp xã hội, chiến lược, lý thuyết, giải quyết vấn đề và nhiều kỹ năng khác. Các trò chơi đặc biệt tốt để cải thiện các kỹ năng tư duy nhận thức như ô, sudoku, cờ vua, cầu, …
Luôn luôn tò mò và sẵn sàng học hỏi. Đặt mình vào các tình huống mới, thử các hoạt động mới và đối mặt với những thách thức để mở rộng kiến thức của bạn và cải thiện các kỹ năng nhận thức của bạn.
Các kỹ năng cần thiết để phát triển các kỹ năng nhận thức
Suy nghĩ logic
Tư duy logic đề cập đến khả năng phân tích, suy luận và đưa ra kết luận dựa trên các quy tắc và nguyên tắc logic. Khi áp dụng những suy nghĩ logic vào các quyết định và giải quyết vấn đề, chúng ta phải tập trung vào sắp xếp thông tin, nhận dạng mô hình và mối quan hệ logic, từ đó tạo ra căn cứ.
Kỹ năng nhận thức đề cập đến khả năng nhận thức, hiểu biết và nhận thức về thế giới xung quanh. Những suy nghĩ logic có thể cung cấp một khung cấu trúc và hệ thống hóa để hiểu và xử lý thông tin, xác định các mối quan hệ – kết quả.
Tư duy sáng tạo
Tư duy sáng tạo khuyến khích mở rộng tầm nhìn và khám phá những ý tưởng mới. Điều này giúp mở rộng khả năng nhận thức và tạo ra một cái nhìn toàn cầu hơn về thế giới xung quanh. Tư duy sáng tạo thường đòi hỏi các câu hỏi, phân tích và lý luận khác nhau. Khuyến khích phát triển các kỹ năng nhận thức bằng cách thách thức những suy nghĩ cũ và khám phá những quan điểm mới.
Kỹ năng này cũng thường đòi hỏi quan sát chi tiết và nhạy cảm với những thứ xung quanh. Khi chúng ta thực hành tư duy sáng tạo, chúng ta cải thiện nhận thức về môi trường và nhận ra thông tin quan trọng có thể đã bị bỏ qua trước đó.
Kỹ năng giải quyết vấn đề
Vấn đề giải quyết vấn đề thường bắt đầu bằng cách nhận ra và hiểu vấn đề. Điều này đòi hỏi phải tập trung vào chi tiết, phân tích các yếu tố liên quan và xác định nguyên nhân gốc rễ của vấn đề. Thông qua quá trình này, mỗi người sẽ phải tạo ra các kỹ năng nhận thức để nhận ra thông tin quan trọng, đặt câu hỏi sáng tạo và xem vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau.
Kỹ năng giải quyết vấn đề cũng đòi hỏi sự sáng tạo để tìm ra giải pháp mới, tránh mầm bệnh và truyền thống. Khi thực hành kỹ năng này, chúng tôi sẽ khám phá các khả năng mới và bước ra khỏi khu vực an toàn, do đó phát triển các kỹ năng nhận thức và mở rộng tầm nhìn.
Tư duy phê phán
Tư duy phê phán giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quan điểm khác nhau và tăng cường xử lý thông tin một cách hợp lý và cẩn thận. Tìm giải pháp hiệu quả và phát triển các kỹ năng giải quyết vấn đề hiệu quả.
Suy nghĩ này cũng cho phép chúng tôi kiểm tra và đánh giá quan điểm, giả định và quan niệm của riêng chúng tôi. Điều này giúp mỗi người nhận ra những hạn chế và thiếu sót trong tư duy của chính họ, từ đó khám phá và phát triển nhận thức cá nhân.
Bằng cách thực hành các kỹ năng nhận thức, chúng ta có thể khám phá thêm về các giá trị, niềm tin và mục tiêu cá nhân của chúng ta. Chúng ta học cách xác định và kiểm soát cảm xúc, tăng cường sự tự thực hiện và tự trọng. Từ đó, có thể đưa ra quyết định thông minh và đúng đắn, đồng thời cải thiện giao tiếp xã hội và tương tác. Kỹ năng nhận thức cũng giúp chúng ta nhìn rõ hơn về các mô hình, thói quen và hành vi tư duy. Chúng ta có khả năng nhận ra những suy nghĩ tiêu cực và thay đổi chúng thành những suy nghĩ tích cực.
Giáo sư Nguyễn Lân Dũng là nhà khoa học hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực vi sinh vật học (wiki), với hơn nửa thế kỷ cống hiến cho giáo dục và nghiên cứu. Ông là con trai Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Lân, thuộc gia đình nổi tiếng hiếu học. Giáo sư giữ nhiều vai trò quan trọng như Chủ tịch Hội các ngành Sinh học Việt Nam, Đại biểu Quốc hội và đã được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân năm 2010.